Τα Θεοφάνια (ή Θεοφάνεια) είναι μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Εορτάζεται στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου (εορτών των Χριστουγέννων). Το όνομα προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας, που συνέβη σύμφωνα με τρεις σχετικές ευαγγελικές περικοπές. Η εορτή των Θεοφανίων λέγεται επίσης και Επιφάνια και Φώτα ή Φωτά (ή Εορτή των Φώτων).
Στην Κύπρο τα Φώτα όπως λέμε, ο κόσμος πηγαίνει εκκλησία, παίρνει το Δρόσο (τον αγιασμό) τον οποίο πίνει και με αυτόν ραντίζει τα σπίτια του, τα χωράφια του, τις δουλειές του για να πάνε όλα καλά. Τα Φώτα φεύγουν και οι καλικάντζαροι και ο πιο σίγουρος τρόπος για να φύγουν είναι να ρίξεις λουκάνικα και ξεροτίανα (λουκουμάδες) στη στέγη, «να φάνε τζιαί να φύουσιν … Τιτσί τιτσί λουκάνικο … κομμάτι ξεροτίανο να φάτε τζιαί να φύετε». Τα φώτα παίρνουν και την πουλουστρίνα τα παιδιά και οι έφηβοι, αφού πρώτα πουν στους γονείς, παππούδες θείους και θείες «καλημέρα τζιαί τα φώτα τζιαί την πουλουστρίνα πρώτα…..». Μάλιστα μια παροιμία λέγει, «Τ Άη Βασιλείου πλουμίζουν τούς πελλούς, τα Φώτα τούς νούσιμους».
Επίσης πιστεύουν, ότι μετά τα φώτα το φεγγάρι φέγγει λαμπρότερα και ζωηρότερα. «Του Γεννάρη το φεγγάρι σαν την ημέραν λάμπει», λέγει η παροιμία, ενώ μια άλλη παροιμία λέγει, «του Γεννάρη το φεγγάριν γεννά ώραν» θέλοντας να πουν ότι από το μήνα αυτό, η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει. Πιστεύουν μάλιστα ότι με τον αγιασμό των υδάτων το κυνήγι είναι άφθονο και οι πέρδικες παχουλές, «τα περτίτζια του Γεννάρη, μιαν οκκάν με το καντάριν» όπως λέει η παροιμία.
Στην Ελλάδα πάλι ο κάθε τόπος έχει και διαφορετική παράδοση.
Στην Καστοριά από την άλλη την ημέρα των Θεοφανείων αναβιώνουν τα Ραγκουτσάρια. Το έθιμο αυτό θέλει τους κατοίκους να φορούν τρομακτικές μάσκες για ξορκίσουν το κακό.
Σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής την ημέρα των Φώτων, οι Φωταράδες κάνουν την εμφάνιση τους, ενώ συγκεκριμένα στον Άγιο Πρόδρομο οι Φούταροι βγαίνουν στο χωριό με τα ρόπαλα τους, χορεύουν και αντί για χρήματα για τα κάλαντα τους παίρνουν κρέας και λουκάνικα.
Στη Θεσσαλία οι κάτοικοι πηγαίνουν τα εικονίσματα τους στο ποτάμι και τα ραντίζουν με τo σταυρό που έχει αγιαστεί, ενώ στα Δωδεκάνησα οι βουτηχτάδες κρατούν την ανάσα όσο περισσότερο μπορούν για να ξορκίσουν το κακό και να έχουν τύχη για τη χρονιά που ξεκίνησε.
Τέλος το έθιμο «Μπάμπω» γίνεται στα χωριά των Σερρών, έχει ρίζες αρχαιοελληνικές και έχει ενδιαφέρον γιατί οι ρόλοι ανδρών και γυναικών αλλάζουν. Οι γυναίκες παίρνουν το πάνω χέρι και οι άνδρες μένουν σπίτι κάνοντας δουλειές. Η συγκεκριμένη ημέρα είναι αφιερωμένη στις γυναίκες και μάλιστα στη γηραιότερη γυναίκα του χωριού (μπάπω) που εκτελούσε κατά το παρελθόν χρέη μαμής.
Όλες οι παντρεμένες γυναίκες του χωριού κάτω από τους ήχους μουσικών οργάνων, συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία και από εκεί πορεύονται προς το σπίτι της μπάμπως για να της προσφέρουν δώρα. Στη συνέχεια, σχηματίζοντας πομπή, με σκωπτικά τραγούδια χορό και κρασί, την περιφέρουν στην πλατεία.
Κατά τη διάρκεια όλων των παραπάνω δεν επιτρέπεται να πλησιάσει κανείς άντρας, διότι τα δρώμενα είναι ακατάλληλα για αντρικά αυτιά. Αν παρΆ όλα αυτά τολμήσει κάποιος να πλησιάσει, τότε οι γυναίκες τον κυνηγούν, τον καταβρέχουν και προσπαθούν να του βγάλουν ένα ρούχο, το οποίο στην συνέχεια θα δημοπρατήσουν.
Μετά το πέρας της πομπής ακολουθεί γλέντι “κεκλεισμένων των θυρών”, με σκωπτικά τραγούδια, παραδοσιακά εδέσματα και κρασί.
